संयुक्त महाराष्ट्र हा केवळ दोन शब्दांचा समूह नाही, तर तो मराठी माणसाच्या अस्मितेचा, स्वाभिमानाचा आणि त्यागाचा एक धगधगता इतिहास आहे. आज आपण ज्या 'महाराष्ट्र' राज्यात अभिमानाने राहतो, त्याची निर्मिती सहजासहजी झालेली नाही. "मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्र झालाच पाहिजे," या एका गर्जनेने अवघा सह्याद्री दुमदुमून गेला होता.
या लेखात आपण जाणून घेणार आहोत, संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचा (Samyukta Maharashtra Movement) थरारक इतिहास, १०५ हुतात्म्यांचे बलिदान आणि महाराष्ट्राच्या निर्मितीची गाथा.
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीची पार्श्वभूमी (Background of the Movement)
भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर १९४७ साली भाषावार प्रांतरचनेची मागणी जोर धरू लागली. तेलुगू भाषिकांसाठी आंध्र प्रदेशची मागणी मान्य झाली, पण मराठी भाषिकांच्या पदरात मात्र निराशाच पडली. त्यावेळच्या केंद्र सरकारने 'फाजल अली आयोगा'ची (Fazal Ali Commission) नेमणूक केली होती. या आयोगाने विदर्भ आणि मराठवाडा वेगळा करून उर्वरित मुंबईसह महाराष्ट्राची मागणी फेटाळून लावली.
सर्वात मोठा धक्का म्हणजे, मुंबई महाराष्ट्राला देण्यास केंद्राचा नकार होता. मुंबई ही महाराष्ट्राची आर्थिक राजधानी आणि मराठी अस्मितेचे हृदय असल्याने, मुंबईशिवाय महाराष्ट्र अमान्य असल्याची भूमिका मराठी नेत्यांनी घेतली.
संयुक्त महाराष्ट्र समितीची स्थापना (Formation of Samyukta Maharashtra Samiti)
मराठी माणसावर होणारा हा अन्याय पाहून सर्व पक्षीय नेते एकत्र आले. ६ फेब्रुवारी १९५६ रोजी पुण्यात 'संयुक्त महाराष्ट्र समिती' ची स्थापना झाली. या समितीने राज्यभर जनआंदोलन उभारले.
या चळवळीचे प्रमुख शिलेदार होते:
* एस. एम. जोशी (S. M. Joshi)
* श्रीपाद अमृत डांगे (Shripad Amrit Dange)
* सेनापती बापट (Senapati Bapat)
* प्रबोधनकार ठाकरे (Prabodhankar Thackeray)
* आचार्य प्र. के. अत्रे (Acharya Atre)
फ्लोरा फाउंटन आणि १०५ हुतात्मे (The Flora Fountain Massacre)
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील सर्वात काळा दिवस म्हणजे २१ नोव्हेंबर १९५५. मुंबईतील 'फ्लोरा फाउंटन' (आजचे हुतात्मा चौक) येथे हजारो निदर्शकांवर गोळीबार करण्यात आला. तत्कालीन मुख्यमंत्री मोरारजी देसाई यांच्या आदेशानुसार हा गोळीबार झाला.
या गोळीबारात आणि त्यानंतरच्या आंदोलनात एकूण १०६ लोकांनी (काही संदर्भांत १०५) आपल्या प्राणांचे बलिदान दिले. रक्ताचे पाट सांडले, पण मराठी माणूस मागे हटला नाही. या बलिदानामुळेच दिल्लीचे तख्त हादरले.
"मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्र झालाच पाहिजे!" ही घोषणा आता केवळ मागणी राहिली नव्हती, तर तो एक अग्निज्वाला बनला होता.
आचार्य अत्र्यांचा 'मराठा' आणि लेखणीची ताकद
या लढ्यात तलवारीपेक्षा लेखणी जास्त धारदार ठरली. आचार्य अत्रे यांनी आपल्या 'मराठा' (Maratha Newspaper) दैनिकातून जनजागृती केली. त्यांची घणाघाती भाषणे आणि अग्रलेख वाचून महाराष्ट्राचा तरुण पेटून उठला. अत्र्यांच्या भाषणांना लाखो लोकांची गर्दी जमू लागली. त्यांनी मोरारजी देसाई आणि काँग्रेसच्या भूमिकेवर सडकून टीका केली.
अखेर विजय मिळाला: १ मे १९६० (Maharashtra Day)
संयुक्त महाराष्ट्र समितीचा लढा आणि १०५ हुतात्म्यांचे बलिदान व्यर्थ गेले नाही. अखेर केंद्र सरकारला झुकावे लागले. १ मे १९६० रोजी तत्कालीन पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी महाराष्ट्राच्या निर्मितीला मान्यता दिली.
यशवंतराव चव्हाण (Yashwantrao Chavan) हे महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री झाले. १ मे १९६० रोजी त्यांनी 'मंगल कलश' आणून महाराष्ट्राची स्थापना झाल्याची घोषणा केली. म्हणूनच १ मे हा दिवस आपण 'महाराष्ट्र दिन' (Maharashtra Day) आणि 'कामगार दिन' म्हणून साजरा करतो.
निष्कर्ष (Conclusion)
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ ही अन्यायाविरुद्ध लढण्याची प्रेरणा आहे. आजच्या पिढीला या इतिहासाची जाण असणे गरजेचे आहे. मुंबई आणि बेळगाव-कारवारसह सीमाभागासाठीचा लढा आजही काही अंशी सुरू आहे, पण १ मे १९६० रोजी मिळालेला विजय हा मराठी एकजुटीचा सर्वात मोठा पुरावा आहे.
जेव्हा जेव्हा आपण हुतात्मा चौकातून जातो, तेव्हा त्या १०५ हुतात्म्यांना नतमस्तक होऊन अभिवादन करणे हे प्रत्येक मराठी माणसाचे कर्तव्य आहे.
टिप्पणी पोस्ट करा